Αντιμετωπίζοντας τις κρίσεις θυμού των παιδιών βασιζόμενοι στις έρευνες για τον εγκέφαλο.
Το άρθρο που ακολουθεί είναι απόσπασμα από το βιβλίο The Science of Parenting: How today’s brain research can help you raise happy, emotionally balanced children της Margot Sunderland.
Τα συστήματα που σχετίζονται με το θυμό, το φόβο και τον αποχωρισμό είναι ήδη αναπτυγμένα όταν γεννιέται ένα βρέφος προκειμένου να υποστηρίξουν τη δυνατότητα επιβίωσής του. Είναι έτσι σχεδιασμένα ώστε να προφυλάσσουν τα παιδιά από τους «εχθρούς» και να τα κρατούν κοντά στη μητέρα τους. Οι πιθανοί κίνδυνοι στη σύγχρονη εποχή είναι τελείως διαφορετικοί, κι όμως, καθημερινά ένα ή περισσότερα γεγονότα μπορούν να κινητοποιήσουν ένα ή περισσότερα από αυτά τα συστήματα στον βρεφικό εγκέφαλο.
Για παράδειγμα, το σύστημα του φόβου μπορεί να κινητοποιηθεί όταν χτυπάει απότομα μια πόρτα ή το σύστημα που σχετίζεται με τον θυμό μπορεί να κινητοποιηθεί όταν προσπαθείτε να ντύσετε το παιδί ή το σύστημα του αποχωρισμού όταν βγαίνετε από το δωμάτιο. Τα βρέφη αναστατώνονται από όλα αυτά γιατί υπάρχει ελάχιστη ανώτερη εγκεφαλική λειτουργία ώστε να μπορέσουν να σκεφτούν, να βρουν τη λογική εξήγηση και να ηρεμήσουν.
Έχει μεγάλη σημασία να κατανοήσετε αυτές τις λειτουργίες του βρεφικού εγκεφάλου προκειμένου να αντιμετωπίσετε ένα μωρό ή ένα παιδί που βρίσκεται σε υπερένταση. Σας έχει ανάγκη για να ηρεμήσει. Με τη δική σας σταθερή ανταπόκριση και παρουσία οι μετωπιαίοι λοβοί του παιδιού σας θα αρχίσουν να δημιουργούν τις απαραίτητες εγκεφαλικές συνδέσεις που με την πάροδο του χρόνου θα το βοηθήσουν να ελέγχει αυτά τα σημάδια κινδύνου που του στέλνει το πιο πρωτόγονο μέρος του εγκεφάλου του, το εγκεφαλικό στέλεχος.
Μια κρίση θυμού σημαίνει ότι ένα ή περισσότερα από τα συστήματα που προαναφέρθηκαν (θυμού, φόβου, αποχωρισμού) στο εγκεφαλικό στέλεχος του παιδιού σας δραστηριοποιήθηκαν πολύ έντονα. Ως αποτέλεσμα, το παιδί θα παρουσιάζει πολύ υψηλά επίπεδα στρεσογόνων χημικών στο σώμα και στον εγκέφαλό του.
Οι κρίσεις θυμού συμβαίνουν επειδή οι απαραίτητες συνδέσεις μεταξύ του εγκεφαλικού στελέχους και των ανώτερων τμημάτων του εγκεφάλου δεν έχουν ακόμα δημιουργηθεί. Αυτές οι συνδέσεις είναι απαραίτητες προκειμένου το παιδί να μπορεί να διαχειρίζεται τα πολύ έντονα συναισθήματά του.
Ο ρόλος σας ως γονέα είναι να χαλαρώνετε και να παρηγορείτε το παιδί σας καθώς βιώνει αυτές τις τεράστιες ορμονικές «καταιγίδες» στο μυαλό και στο σώμα του. Αν θυμώσετε με ένα παιδί που βιώνει μια κρίση θυμού μπορεί να σταματήσει να κλαίει, αλλά αυτό μπορεί ταυτοχρόνως να σημαίνει ότι στον εγκέφαλό του ενεργοποιήθηκε το σύστημα του φόβου, παρακάμπτοντας το σύστημα του αποχωρισμού.
Ή ότι απλώς κλαίει σιωπηλά οπότε η κορτιζόλη θα έχει φτάσει σε πολύ υψηλά επίπεδα. Όπως έχει αποδείξει το σύνολο της έρευνας για τον εγκέφαλο, η δυσφορία και η στενοχώρια που δεν αντιμετωπίζονται αφήνουν το παιδί με τοξικά επίπεδα στρεσογόνων ορμονών να διαπερνούν τον εγκέφαλό του.
Τα παιδιά δεν μπορούν να μιλήσουν ή να ακούσουν καλά όταν βιώνουν μια κρίση
Οι δραματικές αλλαγές σε εγκέφαλο και σώμα που συμβαίνουν κατά τη διάρκεια μιας κρίσης υπονομεύουν τις νοητικές λειτουργίες της σκέψης και τα λεκτικά κέντρα του εγκεφάλου που ελέγχουν την αντίληψη και την έκφραση του λόγου του παιδιού σας. Αυτό είναι εξαιρετικά κρίσιμο να το κατανοήσετε γιατί το να προσπαθήσετε να μιλήσετε στο παιδί σας κατά τη διάρκεια μιας κρίσης ή να περιμένετε αυτό να μιλήσει είναι σπατάλη χρόνου. Το μόνο που μπορεί εκείνη την ώρα να κάνει είναι να εκτονώνει τα συναισθήματά του.
Μια κρίση θυμού απαιτεί ήρεμο χειρισμό
Είναι σημαντικό να λάβετε σοβαρά υπόψη σας την κρίση θυμού του παιδιού σας και να αντιμετωπίσετε τον πόνο, την αίσθηση απώλειας, την τεράστια απογοήτευσή του με κατανόηση και ενσυναίσθηση. Αν το κάνετε, τότε θα βοηθήσετε το παιδί σας να αναπτύξει τα ζωτικά συστήματα ελέγχου του στρες στον κυρίως εγκέφαλό του. Το να θυμώνετε συστηματικά όταν το παιδί σας βιώνει μια κρίση μπορεί να οδηγήσει το παιδί να μην αναπτύξει ποτέ αποτελεσματικούς ανασταλτικούς μηχανισμούς στον κυρίως εγκέφαλο. Φανταστείτε έναν άντρα που χάνει συχνά την ψυχραιμία του σε ένα εστιατόριο, ή κλωτσάει ένα μηχάνημα που δε λειτουργεί – στην παιδική του ηλικία μπορεί να μην έλαβε βοήθεια και κατανόηση από τους γονείς του κατά τη διάρκεια των εκάστοτε κρίσεών του [1,2,3]
Η ρύθμιση της δυσφορίας είναι το πιο σημαντικό που πρέπει να γνωρίζουν και να κάνουν όλοι οι γονείς, οι εκπαιδευτικοί και οι όσοι/ες φροντίζουν το παιδί
Αν δεν ανταποκρινόμαστε στις αυθεντικές κρίσεις θυμού των παιδιών και αντ’αυτού υιοθετούμε μια σταθερή στάση απέναντι σε όλες τις κρίσεις χάνουμε μια ευκαιρία ζωτικής σημασίας να βοηθήσουμε το παιδί μας να διαμορφώσει τον εγκέφαλό του υγιώς. Είναι πολύ καθησυχαστικό για ένα παιδί να ξέρει ότι ένας ενήλικας μπορεί να κατανοήσει και να ηρεμήσει τα εξαιρετικά έντονα και δυσάρεστα συναισθήματά που καταλαμβάνουν το μυαλό και το σώμα του. Είναι πάρα πολύ απογοητευτικό για ένα παιδί όταν νιώθει τρομερό συναισθηματικό πόνο να βλέπει ότι οι γονείς του θυμώνουν ή το αφήνουν μόνο του.
Πώς να χειριστείτε τις κρίσεις θυμού
Ο ρόλος σας είναι να παρέχετε στο παιδί σας μια αίσθηση σιγουριάς, παρηγοριάς, επιβεβαίωσης όταν βιώνει μια κρίση. Οι τεχνικές που ακολουθούν μπορούν να σας βοηθήσουν να ηρεμήσετε το παιδί σας.
1. Να έχετε απλή και ήρεμη συμπεριφορά ή να παρέχετε μια απλή επιλογή.
Για παράδειγμα αν το παιδί σας αναστατώνεται όταν είναι να ντυθεί, ρωτήστε το αν προτιμάει να φορέσει το μπλε ή το καφέ παντελόνι του.
2. Η απόσπαση προσοχής είναι μια καλή τεχνική (για τις πολύ μικρές ηλικίες).
Κινητοποιεί το σύστημα «αναζήτησης» στο εγκεφαλικό στέλεχος και κάνει το παιδί να ενδιαφέρεται για κάτι. Μπορεί να υπερνικήσει με φυσικό τρόπο τα συστήματα θυμού ή δυσφορίας. Προκαλεί, επίσης, την αύξηση των επιπέδων της ντοπαμίνης κι έτσι μειώνεται το άγχος και προκαλείται ενδιαφέρον και κινητοποίηση[4].
3. Να κρατάτε το παιδί σας τρυφερά.
Κάποιες φορές βοηθάει πραγματικά να κρατάτε αγκαλιά ένα παιδί που βρίσκεται σε κρίση, αλλά, πρέπει να νιώθετε ηρεμία και να βρίσκεστε υπό έλεγχο κι εσείς. Η προσέγγιση στο δικό σας ήρεμο σώμα κάνει το αναστατωμένο σώμα του παιδιού σας να επανέρχεται σε ισορροπία και οδηγεί στην έκκριση οκυτοκίνης και οπιοειδών,τα οποία αποτελούν φυσικά ηρεμιστικά. Να λέτε απλές φράσεις όπως: «Ξέρω, ξέρω» ή «καταλαβαίνω» (οι λέξεις από μόνες τους δεν έχουν την επίδραση της σωματικής προσέγγισης πάντως). Αν έχουν κινητοποιηθεί τα συστήματα και του θυμού και της δυσφορίας και πετάει πράγματα τριγύρω στο δωμάτιο ή χτυπάει ή δαγκώνει θα χρειαστεί να χρησιμοποιήσετε κάποια τεχνική κρατήματος.
4. Μερικές φορές τα παιδιά αισθάνονται ασφάλεια και ηρεμία αν απλά κάθεστε κάτω δίπλα τους και τους μιλάτε γλυκά και ήπια.
Μερικά παιδιά το προτιμούν από το κράτημα γιατί αισθάνονται ότι είναι ελεύθερα να κινηθούν.
5. Μην χρησιμοποιείτε το time-out κατά τη διάρκεια μιας κρίσης.
Δε θα εγκαταλείπατε τον καλύτερο σας φίλο και δε θα τον στέλνατε σε ένα δωμάτιο για time-out ενώ εκείνος θα έκλαιγε πεσμένος στο πάτωμα, άρα σίγουρα αυτή η τεχνική είναι τελείως ακατάλληλη για τα παιδιά τα οποία έχουν λιγότερες συναισθηματικές διεξόδους από τους ενήλικες. Το να χρησιμοποιεί κανείς το time-out σε ένα παιδί που έχει μια κρίση θυμού σημαίνει ότι το αφήνει να χάσει τη ζωτική ευκαιρία να ρυθμίσει τη δυσφορία και την οργή του και να δημιουργήσει αποτελεσματικά συστήματα ελέγχου του στρες στον εγκέφαλό του.
6. Μην αφήνετε το παιδί μόνο του σε ένα δωμάτιο κατά τη διάρκεια μιας κρίσης θυμού.
Παρά το ότι το παιδί μπορεί να σταματήσει να κλαίει φωναχτά, μπορεί να συνεχίσει το κλάμα εσωτερικά – κάτι το οποίο, σύμφωνα με τα ευρήματα ερευνών είναι πιο ανησυχητικό [5,6]. Ενώ το κανονικό κλάμα που εξωτερικεύεται είναι ένα κάλεσμα για βοήθεια, το σιωπηλό, εσωτερικό κλάμα είναι ένδειξη ότι το παιδί έχει χάσει την πίστη ότι θα έρθει βοήθεια. Σε κάποιους ανθρώπους, αυτή η τραγική απώλεια πίστης μπορεί να παραμείνει για όλη τους τη ζωή.
7. Να υπενθυμίζετε στον εαυτό σας ότι οι κρίσεις είναι αυθεντικές.
Ένα δίχρονο που στριγγλίζει επειδή το αδερφάκι του του άρπαξε το αυτοκινητάκι του δεν κάνει απλά φασαρία. Οι έρευνες έχουν δείξει ότι η αίσθηση απώλειας δραστηριοποιεί τα κέντρα πόνου στον εγκέφαλο προκαλώντας μια πτώση των οπιοειδών η οποία οδηγεί σε αγωνία [7]. Καθώς τα μικρά παιδιά βρίσκονται στον κόσμο μόνο λίγα χρόνια, δεν έχουν μια ξεκάθαρη άποψη της ζωής. Ως ενήλικες έχουμε την εμπειρία ώστε να κατανοήσουμε ότι η απώλεια ενός παιδικού αυτοκινήτου είναι επουσιώδης.
Αλλά για το μικρό παιδί αυτή η απώλεια μπορεί να σημαίνει τα πάντα. Αν ένα παιδί τιμωρείται επαναλαμβανόμενα για κρίσεις θυμού που κινητοποιούνται από θλίψη (η θλίψη συχνά περιλαμβάνει και θυμό) αυτό που μαθαίνει είναι: «Η μαμά δεν μπορεί να καταλάβει ή να διαχειριστεί τη θλίψη μου». Συνεπώς, είναι πολύ πιθανό να «κλείσει το διακόπτη» των συναισθημάτων που προκαλούν θλίψη γιατί δεν είναι ασφαλές να τα βιώνει. Και αυτό έχει συνέπειες στον τρόπο που το παιδί θα διαχειριστεί τα συναισθήματά του στην ενήλικη ζωή του.
Βιβλιογραφία
1. Brody GH, et. al (1982). Contributions of parents and peers to children’s moral socialization. Developmental Review 2:31-75.
2. Haley, DW, et. al (2003). Infant stress and parent responsiveness: regulation of physiology and behavior. Child Development 74(5):1534-46.
3. Barbas H, et. al (2003). Serial pathways from primate prefontal cortex to autonomic areas may influence emotional expression. Neuroscience10(4):25.
4. Panksepp, J (1998). Affective Neuroscience. Oxford University Press, New York: 54.
5. Gunnar MR (1989). Studies of the human infant’s adrenocortical response to potentially stressful events. New Directions for Child DevelopmentFall (3-18).
6. Hertgaard, L, et al. (1995) Adrenocortical responses to the strange situation in infants with disorganized/disoriented attachment relationships. Child Development 66:1100-06.
7. Panksepp, J (2003). Neuroscience: Feeling the pain of social loss. Science 302(5643):237-39.
