Ο φιλέλληνας κόμης Σαντόρε ντι Σανταρόζα που έπεσε ηρωικά μαχόμενος για την ελευθερία της «πατρίδας του Σωκράτη»
Κοτζάμ στρατηγός στην πατρίδα του, ήρθε στην επαναστατημένη Ελλάδα για να καταταγεί στον αντάρτικο στρατό του ραγιά ως απλός στρατιώτης!
Κουντουριώτης και Παπαφλέσσας που υποδέχονταν στο Ναύπλιο τους φιλέλληνες που έρχονταν να πολεμήσουν για την ελευθερία της ρωμιοσύνης δεν πίστευαν στα μάτια τους. Ο ιταλός αξιωματικός είχε μια συστατική επιστολή από τον Μαυροκορδάτο στα χέρια του, μπας και γίνει πιστευτός από τους πάντα φιλύποπτους επαναστατημένους.
Τον ρωτούν κάποια στιγμή, βλέποντας την καλογυαλισμένη στολή του, τι βαθμό ζητούσε να καταλάβει στον ελληνικό στρατό: «Τον βαθμό του στρατιώτη», απαντά χωρίς δισταγμό εκείνος. «Μα δεν είστε αξιωματικός;», τον ρωτούν ξύνοντας το κεφάλι τους.
Ήταν και παραήταν, μόνο που ήταν πρωτίστως ένας άνθρωπος που ήθελε να πολεμήσει για τη λευτεριά μιας ξένης χώρας: «Τη στιγμή αυτή η Ελλάδα έχει ανάγκη από στρατιώτες και παρακαλώ να με δεχτείτε ως απλό στρατιώτη».
Ο Παπαφλέσσας επιμένει: «Και τι βαθμό είχατε στην πατρίδα σας;». «Στρατηγός και υπουργός των στρατιωτικών»! Αυτός ήταν ο φλογερός ιταλός επαναστάτης κατά της μοναρχίας και του ξένου ζυγού και μέγας φιλέλληνας Σαντόρε ντι Σανταρόζα, ο οποίος ζήτησε να τον στείλουν αμέσως στη Σφακτηρία, πάνω στην ώρα για τη μεγάλη μάχη δηλαδή.
«Ο ελληνικός λαός, καλός και γενναίος που έζησε αιώνες δουλείας, είναι δικός μας αδελφός», έλεγε ο κόμης Σανταρόζα που πολέμησε πλάι-πλάι με τους έλληνες οπλαρχηγούς στη Σφακτηρία, πριν χάσει τη ζωή του από τα στρατεύματα του Ιμπραήμ.
Δεν ήταν φυσικά ο μόνος φιλέλληνας του Αγώνα του 1821, ήταν όμως ένας από κείνους που δεν έστειλαν απλώς λεφτά ή προπαγάνδισαν την επανάσταση των Ελλήνων, αλλά ήρθε εδώ να πολεμήσει αψηφώντας την ίδια του τη ζωή.
Στρατηγός στην Ιταλία και απλός στρατιώτης για τις ανάγκες της παλιγγενεσίας του ελληνικού έθνους, περιλαμβάνεται στη σωρεία των φιλελλήνων που απέδειξαν έμπρακτα την υποστήριξή τους στα ιδανικά της λευτεριάς και της αυτοδιάθεσης. Πλάι στους ρομαντικούς ιδεαλιστές (Λόρδος Βύρωνας), τους λάτρεις της αρχαίας Ελλάδας (Ούγκο Φόσκολο), τους λόγιους και διανοούμενους (Ουγκό), τους πλούσιους (Δούκισσα της Πλακεντίας) και τους τραπεζίτες (Εϋνάρδος), τους πολιτικούς (Σατωβριάνδος) και τους στρατιωτικούς (Τόμας Γκόρντον) που μετατράπηκαν σε παθιασμένους φιλέλληνες, ο ευγενής Σανταρόζα παραμένει μοναδικός ίσως στην ιστορία της Επανάστασης του 1821.
Αυτός ούτε τιμές ζήτησε ούτε λεφτά, ούτε προνόμια ούτε και αναγνώριση. Έλληνες και ιταλοί πατριώτες πολεμούσαν για τη λευτεριά τους από κάθε είδους ζυγό και ένιωθαν συμμαχητές μέσα στις φιλελεύθερες ιδέες που τράνταζαν συθέμελα τη Νότια Ευρώπη και ένωναν λαούς, τάξεις και φυλές.
Πριν πέσει ηρωικά μαχόμενος στην πανωλεθρία της Σφακτηρίας τον Μάιο του 1825, πρόλαβε να γίνει γνωστός ως Ντερόσι, να αναγνωριστεί η δράση του από όλους και να πολεμήσει δίπλα στον Αναγνωσταρά, τον Τσαμαδό, τον Μιαούλη και τον Μαυροκορδάτο απέναντι στη λαίλαπα των Τουρκοαιγυπτίων του Ιμπραήμ.
Όταν έπεσε, οι σύντροφοί του έχασαν έναν Έλληνα που πολέμησε σαν θεριό…
Πρώτα χρόνια
O Σαντόρε Ανίμπαλε ντε Ρόσι ντι Πομερόλο, κόμης της Σάντα Ρόζα, γεννιέται στις 18 Νοεμβρίου 1783 στο Σαβιλιάνο του Πεδεμοντίου στο τότε Βασίλειο της Σαρδηνίας (και παλιότερο Δουκάτο της Σαβοΐας). Ήταν γιος ενός υψηλόβαθμου αξιωματικού του ιταλικού στρατού που σκοτώθηκε τελικά στη Μάχη του Μοντοβί το 1796 πολεμώντας τα γαλλικά στρατεύματα του Βοναπάρτη.
Παρά τον τίτλο ευγενείας του οίκου των Πομερόλο, η οικογένεια μόνο πλούσια δεν ήταν. Ο πάντα πατριώτης Σαντόρε, τελειώνοντας το σχολείο, κατατάχθηκε αμέσως στον βασιλικό στρατό της Σαρδηνίας για να υπερασπιστεί την πατρίδα του απέναντι στις επεκτατικές διαθέσεις του γάλλου αυτοκράτορα. Πήρε μέλος σε πολλές μάχες κατά των Γάλλων και ως ήρωας πολέμου επέστρεψε στη Σαβοΐα στις αρχές του 19ου αιώνα για να σπουδάσει.
Το 1808 διορίστηκε δήμαρχος του Σαβιλιάνο, έχοντας μόλις παραιτηθεί από την ενεργό στρατιωτική δράση. Το 1812 μάλιστα, με το Βασίλειο της Σαρδηνίας να έχει ήδη προσαρτηθεί στη Γαλλία, μετατρέπεται σε βοηθό επάρχου της γαλλικής πια κομητείας Λα Σπέτσια.
Ζει όμως σε ιστορικούς και ταραγμένους καιρούς και δεν θα μείνει για πολύ μακριά από την πολεμική δράση. Αμέσως μετά την πτώση του Ναπολέοντα και την ιδιαίτερα σύντομη παλινόρθωση της βασιλείας στην πατρίδα του (οι 100 μέρες του 1815), ο Σανταρόζα επανέρχεται στον στρατό και παίρνει μέρος στην περιβόητη Εκστρατεία της Γκρενόμπλ. Πατριώτης και φιλελεύθερος καθώς είναι, υποκινεί ταυτοχρόνως επανάσταση στο Πεδεμόντιο κατά της νέας και ακόμα πιο τυραννικής αυστριακής κατοχής.
Ως αρχηγός του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος στο Πεδεμόντιο και μέλος της ιταλικής Καρμποναρίας, που ήθελε μια δημοκρατική, ενιαία αλλά ομόσπονδη Ιταλία, ο Σανταρόζα αναλαμβάνει τον ρόλο τόσο του στρατηγού των ανταρτών όσο και του υπουργού των Στρατιωτικών στην τοπική επαναστατική κυβέρνηση.
H συντηρητική πολιτική του βασιλιά Βίκτωρος Εμμανουήλ Α’ προκαλούσε τα φιλελεύθερα αισθήματα πολλών υπηκόων του, ιδιαιτέρως αυτών που αγωνίζονταν για την ιταλική ενοποίηση. Ανάμεσά τους σημαίνοντα ρόλο διαδραμάτιζε ο κόμης Σανταρόζα, ο οποίος ίδρυσε εντωμεταξύ και τη μυστική επαναστατική εταιρεία «Ομόνοια» (Concordia), με δράση φαινομενικά επιμορφωτική.
Η αυστριακή καταπίεση πυροδότησε τελικά την αντίδραση των Καρμπονάρων και της ιταλικής διανόησης, η οποία εκδηλώθηκε με δυο επαναστάσεις, μία στο Βασίλειο της Νάπολης και των Δυο Σικελιών το 1820 και μία στο Βασίλειο της Σαρδηνίας και του Πεδεμοντίου το 1821, με αίτημα την εκχώρηση Συντάγματος. Παρά το γεγονός ότι οι επαναστάτες τα καταφέρνουν αρχικά, αναγκάζοντας τον βασιλιά να παραχωρήσει Σύνταγμα, ο ξεσηκωμός τους θα πνιγεί στο αίμα από τον αυστριακό στρατό στις 12 Μαρτίου 1821. Δύο μέρες δηλαδή πριν ξεκινήσει ένας άλλος ξεσηκωμός λίγο παραδίπλα…
Ο Σανταρόζα μόλις που γλιτώνει τον θάνατο (τον συνέλαβαν και θα τον έστηναν στο ικρίωμα αλλά κατάφερε να το σκάσει) και την τελευταία κυριολεκτικά στιγμή θα βρει τον δρόμο του για την εξορία. Καταφτάνει αρχικά στη Γαλλία, όπου περνά ένα διάστημα στο Παρίσι και εκδίδει ένα ανατρεπτικό κείμενο (1822) για την επανάσταση στο Πεδεμόντιο. Οι γαλλικές αρχές τον ξετρυπώνουν όμως, τον φυλακίζουν αρχικά και τελικά τον διώχνουν από τη χώρα. Αφού περάσει ένα διάστημα στην Ελβετία, θα βρει τον δρόμο του για το Λονδίνο.
Εκεί θα έρθει αμέσως σε επαφή με τη Φιλελληνική Επιτροπή του Λονδίνου (Φιλελληνικό Κομιτάτο του Λονδίνου), καθώς είχαν φτάσει στα αυτιά του οι φήμες για την επανάσταση των γειτόνων και ήθελε να μάθει από πρώτο χέρι τι γινόταν. Η φιλελληνική μάλιστα κίνηση είχε συσταθεί τον Μάρτιο του 1823 και ο αυτοεξόριστος επαναστάτης διατήρησε σχέσεις μαζί της από την πρώτη στιγμή της ίδρυσής της. Εκεί γνώρισε τον ρομαντικό ποιητή Λόρδο Βύρωνα, εκεί συνάντησε τον ιταλό λάτρη της κλασικής ελληνικής αρχαιότητας Ούγκο Φόσκολο και εκεί πήρε την απόφαση να έρθει στην Ελλάδα για να συνεχίσει τον αγώνα του κατά της ξένης καταπίεσης.
Στην Αγγλία επιβίωνε διδάσκοντας ιταλικά και γαλλικά, αν και ήταν σαφές πως δεν ήταν φτιαγμένος για μια τέτοια ήρεμη ζωή. Ο ιταλικός φιλελληνισμός πατούσε άλλωστε πάνω στη μακραίωνη παράδοση και την ιστορική εμπειρία του παρελθόντος μεταξύ των δύο λαών, ενσταλάζοντας στους γείτονες την άμεση ανάγκη συμπαράστασης στους επαναστατημένους Έλληνες.
Ο ίδιος έλεγε άλλωστε όταν έβρισκε δεκτικό ακροατήριο: «Αγαπώ την Ελλάδα με μια αγάπη που έχει κάτι το υπέροχο. Ο ελληνικός λαός, καλός και γενναίος που έζησε αιώνες δουλείας, είναι δικός μας αδελφός. Είναι κοινές οι τύχες της Ιταλίας και της Ελλάδος και επειδή δεν μπορώ να κάνω τίποτε πια για την πατρίδα μου, έχω υποχρέωση να αφιερώσω στην Ελλάδα τα λίγα χρόνια και τις δυνάμεις που μου μένουν». «Αισθάνομαι αγάπη για την Ελλάδα. Είναι η πατρίδα του Σωκράτη», εκμυστηρευόταν στον συμπολεμιστή του Τζιατσίντο ντι Κολένιο, ηγετική μορφή αργότερα της ιταλικής ενοποίησης, με τον οποίο πήραν από κοινού την απόφαση να έρθουν στην Ελλάδα.
Το ημερολόγιο έδειχνε 1η Νοεμβρίου 1824 όταν αναχώρησε από το Λονδίνο. Έναν μήνα αργότερα, στις 10 Δεκεμβρίου, καταφτάνει στο Ναύπλιο για να περάσει από την επιτροπή που έκρινε τα κίνητρα των φιλελλήνων αγωνιστών που αποβιβάζονταν στην επαναστατημένη Ελλάδα…
Ένας αριστοκράτης στρατηγός στην Επανάσταση του 1821
Ο πρόεδρος του Εκτελεστικού, Γεώργιος Κουντουριώτης, υποδέχονταν πλάι στον Παπαφλέσσα στο Ναύπλιο τις ορδές των φιλελλήνων αγωνιστών, θέλοντας να διαλευκάνουν τα κίνητρα του καθενός. Γιατί πλάι στους άδολους μαχητές υπήρχαν και τυχοδιώκτες που καιροφυλακτούσαν για αξιώματα, προνόμια και χρηματικές απολαβές ή καταζητούμενοι και καταδικασθέντες εγκληματίες που νόμισαν πως θα βρουν στην Ελλάδα έναν νέο παράδεισο.
Στα μέσα Δεκεμβρίου ζητά λοιπόν ακρόαση ένας ιταλός αξιωματικός, ο οποίος ήταν πράγματι εξόριστος και κυνηγημένος από το καθεστώς της πατρίδας του. Και επειδή φοβόταν ακριβώς πως δεν θα τον έκαναν δεκτό οι Έλληνες στον στρατό τους, είχε φροντίσει να πάρει μια συστατική επιστολή από τον Μαυροκορδάτο στο Λονδίνο.
Μόλις είδε την επιστολή, ο Κουντουριώτης είπε στον Παπαφλέσσα: «Το δίχως άλλο, θα είναι κανένας λιποτάκτης ιταλός στρατιώτης και έβαλε μέσο τον Μαυροκορδάτο για να γίνει στρατηγός. Ας τον ακούσουμε». Ο Σανταρόζα πέρασε την πόρτα του γραφείου με την καλή του τη στολή και τα παράσημά του: «Ζητώ την άδειά σας να πολεμήσω υπό τη σημαία της Ελλάδας».
Οι δυο Έλληνες είναι αρκούντως επιφυλακτικοί: «Σας πληροφορώ ότι φτάνετε σε άσχημη στιγμή. Η Ελλάδα δεν μπορεί να σας προσφέρει καμιά αμοιβή για τις υπηρεσίες σας». Ο Σανταρόζα απαντά αγέρωχα: «Γνωρίζω ότι η Ελλάδα έχει ανάγκη και του τελευταίου στρατιώτη και δεν θα δεχόμουν καμιά αμοιβή ακόμη κι αν το προτείνατε».
«Η Ελλάδα σας ευχαριστεί», του λένε, «αλλά μένει να τακτοποιηθεί ένα σοβαρό ζήτημα. Βλέπω ότι φέρετε στολή με βαθμό αξιωματικού. Ποιον βαθμό ζητάτε να καταλάβετε στον ελληνικό στρατό;». Ο Σανταρόζα απαντά πως θα θέλει να γίνει απλός στρατιώτης! «Μα δεν είστε αξιωματικός;», τον ρωτά με απορία ο Παπαφλέσσας.
«Μάλιστα», αποκρίνεται εκείνος, «στην πατρίδα μου είμαι αξιωματικός, τον βαθμό αυτό απέκτησα αφότου γνώρισα την κακουχία και τη δυστυχία του στρατιώτη, την πείνα, τον τραυματισμό και τη φυλακή, και καμιά κακουχία στρατιώτη δεν μου είναι άγνωστη. Τη στιγμή αυτή η Ελλάδα έχει ανάγκη από στρατιώτες και παρακαλώ να με δεχτείτε ως απλό στρατιώτη», επιμένει.
Ο Κουντουριώτης θέλει να μάθει περισσότερα: «Και ποιον βαθμό είχατε στην πατρίδα σας;». «Στρατηγός και υπουργός των Στρατιωτικών», απαντά εκείνος. Κατάπληκτος ο Παπαφλέσσας και με μια έκδηλη δυσπιστία, τον ρωτά: «Και πώς ονομάζεστε;». «Σαντόρε Σανταρόζα»! Τον Σανταρόζα τον ήξεραν φυσικά όλοι και σίγουρα οι επαναστατημένοι Ρωμιοί. Ο Κουντουριώτης κατακόκκινος από την ντροπή του σηκώθηκε και τον ασπάστηκε.
«Αφού με δεχτήκατε», υπέθεσε ο ιταλός στρατηγός, «σας παρακαλώ να με στείλετε στη Σφακτηρία, διότι ο Μαυροκορδάτος με πληροφόρησε ότι χρειάζονται άντρες εκεί».
Παρά το γεγονός ότι και έμπειρος ήταν και μπαρουτοκαπνισμένος, θα έπρεπε να περιμένει τρεις μήνες για να ενταχθεί εθελοντικά στον επαναστατικό στρατό των Ελλήνων ως «Ντερόσι». Η απάντηση που περίμενε ήρθε μόλις τον Μάρτιο του 1825. Εκείνος δεν κάθισε με τα χέρια σταυρωμένα, αλλά περιηγήθηκε στην Επίδαυρο, την Αίγινα και την Αθήνα και έβγαζε πύρινους πατριωτικούς λόγους για να ξεσηκώσει τους κατοίκους.
Επιτέλους, στις 24 Απριλίου του επιτρέπουν να ακολουθήσει τον Κουντουριώτη και τον Μαυροκορδάτο στην εκστρατεία τους στην Πύλο. Ήταν παρών στην υπεράσπιση της Πύλου (φρούριο του Νεοκάστρου τότε) από την αιφνιδιαστική απόβαση του Ιμπραήμ στις 7 Μαΐου και πολέμησε με γενναιότητα. Ως ανώτερος αξιωματικός που ήταν, πρότεινε μάλιστα την άμεση επισκευή του κάστρου για την άμυνα των Ελλήνων, οι προτάσεις του δεν εισακούστηκαν όμως. Δεν έπαυε να είναι απλός στρατιώτης!
Άφοβος όμως στρατιώτης και πάντα στην πρώτη γραμμή. Κι έτσι όταν το ίδιο βράδυ (ξημερώματα 8ης Μαΐου) ο Αναγνωσταράς, που πολεμούσε απέναντι στη Σφακτηρία, την οποία είχε αποκλείσει εντωμεταξύ ο Ιμπραήμ, ζήτησε ενισχύσεις από το Νεόκαστρο, ο Ντερόσι ήταν μεταξύ των πρώτων εκατό αντρών που στάλθηκαν στο νησί.
Ο εχθρός κατέλαβε τελικά τη Σφακτηρία σκοτώνοντας τους 350 από τους 800 υπερασπιστές της. Μεταξύ των νεκρών μαχητών ήταν ο Φιλικός και αρχηγός των Ελλήνων στη μάχη, Αναγνωσταράς, ο χιλίαρχος Σταύρος Σαχίνης, ο πλοίαρχος Αναστάσιος Τσαμαδός και ο ιταλός κόμης Σανταρόζα, ο οποίος πολέμησε στην ξηρά στο πλευρό των αμυνομένων Ελλήνων ως ένας από αυτούς.
Ο Ντερόσι δεν πέθανε επιτόπου. Παρά το γεγονός ότι είχε τραυματιστεί σοβαρά, αρνήθηκε να παραδοθεί στους Τουρκοαιγύπτιους του Ιμπραήμ Πασά και συνέχισε να πολεμά όπως μπορούσε. Ένας εχθρός τον σκότωσε τελικά και από το πλιάτσικο στα προσωπικά του υπάρχοντα πληροφορήθηκε κατά τύχη ένας παλιός συνοδοιπόρος του Σανταρόζα το τέλος του μεγάλου φιλέλληνα. Παλιός συνοδοιπόρος που πολεμούσε πια στο πλευρό του αιγυπτιακού στόλου.
Εκατό χρόνια αργότερα, τον Απρίλιο του 1925, στήθηκε στη Σφακτηρία το Μνημείο του Φιλέλληνα Σανταρόζα για να υπενθυμίζει στους περαστικούς ποιος ήταν ο άδολος φιλέλληνας που έδωσε τη ζωή του για τη λευτεριά των Ελλήνων, προσδοκώντας τη λευτεριά και της δικής του πατρίδας.
Ο Δήμος Αθηναίων έδωσε κατόπιν το όνομά του σε έναν δρόμο του κέντρου της πρωτεύουσας ως υπόμνηση στον ηρωισμό ενός ανθρώπου που αναγνωρίστηκε και στις δύο πλευρές της Αδριατικής.
